გვე­სა­უბ­რე­ბა პრო­ექ­ტის ხელ­მძღვა­ნე­ლი,

თსუ-ის პრო­ფე­სო­რი ზა­ზა სხირ­ტლა­ძე

ქარ­თვე­ლი და სო­მე­ხი ხალ­ხე­ბის ის­ტო­რი­ული ურ­თი­ერ­თო­ბე­ბის ცალ­კე­ული სა­კითხე­ბის შეს­წავ­ლას დი­დი ივ­ანე ჯა­ვა­ხიშ­ვი­ლიც უთ­მობ­და ყუ­რადღე­ბას. ის­ტო­რი­კო­სი სომ­ხე­თის ის­ტო­რი­ას უმ­თავ­რე­სად გა­ნი­ხი­ლავ­და, რო­გორც თვით სა­ქარ­თვე­ლოს წარ­სუ­ლის შეს­წავ­ლის ერთ-ერთ სე­რი­ოზ­ულ სა­შუ­ალ­ებ­ას, რის­თვი­საც გულ­მოდ­გი­ნედ იკ­ვლევ­და ძვე­ლი და შუა სა­უკ­უნე­ებ­ის სომ­ხე­თის სა­ხელ­მწი­ფო­სა და სა­მარ­თლის ის­ტო­რი­ას, სა­ის­ტო­რიო მწერ­ლო­ბას და სხვა მნიშ­ვნე­ლო­ვან სა­კითხებს. იქ­იდ­ან მო­ყო­ლე­ბუ­ლი ამ ურ­თი­ერ­თო­ბე­ბის შეს­წავ­ლის ინ­ტე­რე­სი ქარ­თველ მეც­ნი­ერ­ებ­ში დღემ­დე არ შე­ნე­ლე­ბუ­ლა, რა­საც სულ ახ­ლა­ხანს გა­მო­ცე­მუ­ლი სამ­ტო­მე­ული: „ან­ისი და სა­ქარ­თვე­ლო. ნარ­კვე­ვე­ბი, მა­სა­ლე­ბი“ ად­ას­ტუ­რებს. სა­ინ­ტე­რე­სოა ამ მი­მარ­თე­ბით ის­ტო­რი­კოს­თა, ეთ­ნოგ­რაფ­თა, ლინ­გვის­ტთა და ან­თრო­პო­ლოგ­თა კვლე­ვის შე­დე­გე­ბი.

სამ­ტო­მე­ულ­ში თავ­მოყ­რი­ლია ქარ­თვე­ლი მეც­ნი­ერ­ებ­ის მი­ერ გან­ხორ­ცი­ელ­ებ­ული პრო­ექ­ტის შე­დე­გე­ბი, რომ­ლის მი­ზა­ნიც გახ­ლდათ ან­ის-ში­რა­კის, რო­გორც გა­მორ­ჩე­ული მრა­ვალ­კულ­ტუ­რუ­ლი გა­რე­მოს, ეთ­ნი­კუ­რი, კონ­ფე­სი­ური, გე­ოპ­ოლ­იტ­იკ­ური, კულ­ტუ­რულ-ის­ტო­რი­ული პრო­ცე­სე­ბის წარ­მო­ჩე­ნა და ამ პრო­ცე­სებ­ში ქარ­თუ­ლი კულ­ტუ­რუ­ლი მემ­კვიდ­რე­ობ­ის ად­გი­ლი და რო­ლის გან­საზღვრა.

თუ რა ახ­ალი ის­ტო­რი­ული და კულ­ტუ­რუ­ლი პრო­ცე­სე­ბი გა­მო­იკ­ვე­თა ორი კულ­ტუ­რის ურ­თი­ერ­თქმე­დე­ბის სხვა­დას­ხვა დო­ნე­ზე, ამ­ის შე­სა­ხებ გვე­სა­უბ­რე­ბა პრო­ექ­ტის ხელ­მძღვა­ნე­ლი, თსუ-ის პრო­ფე­სო­რი ზა­ზა სხირ­ტლა­ძე.

— ბა­ტო­ნო ზა­ზა, ივ­ანე ჯა­ვა­ხიშ­ვი­ლის სა­ხე­ლო­ბის თბი­ლი­სის სა­ხელ­მწი­ფო უნ­ივ­ერ­სი­ტე­ტის ხე­ლოვ­ნე­ბის ის­ტო­რი­ისა და თე­ორი­ის ინ­სტი­ტუ­ტის ძა­ლე­ბით გა­მო­იცა სამ­ტო­მე­ული; „ან­ისი და სა­ქარ­თვე­ლო. ნარ­კვე­ვე­ბი, მა­სა­ლე­ბი“. რა მი­ზანს ის­ახ­ავ­და ამ ნაშ­რო­მის გა­მო­ცე­მა და რა მა­სა­ლე­ბი იქ­ნა შეს­წავ­ლი­ლი პრო­ექ­ტის ფარ­გლებ­ში?

— ივ­ანე ჯა­ვა­ხიშ­ვი­ლის სა­ხე­ლო­ბის თბი­ლი­სის სა­ხელ­მწი­ფო უნ­ივ­ერ­სი­ტე­ტის ხე­ლოვ­ნე­ბის ის­ტო­რი­ისა და თე­ორი­ის ინ­სტი­ტუ­ტი, შო­თა რუს­თა­ვე­ლის ერ­ოვ­ნუ­ლი სა­მეც­ნი­ერო ფონ­დის და­ფი­ნან­სე­ბით, გან­ვლი­ლი სა­მი წლის მან­ძილ­ზე (2016-2018) ახ­ორ­ცი­ელ­ებ­და პრო­ექ­ტს, რო­მე­ლიც მიზ­ნად ის­ახ­ავს ან­ის-ში­რა­კის, რო­გორც გა­მორ­ჩე­ული მრა­ვალ­კულ­ტუ­რუ­ლი გა­რე­მოს, შეძ­ლე­ბის­დაგ­ვა­რი მრა­ვალ­მხრი­ვო­ბით წარ­მო­ჩე­ნას, ამ­ას­თან მას­ში არ­სე­ბუ­ლი სხვა­დას­ხვა კულ­ტუ­რუ­ლი მემ­კვიდ­რე­ობ­ის შრე­ებ­თან ერ­თად, ქარ­თუ­ლი პო­ლი­ტი­კუ­რი, აღ­მსა­რებ­ლო­ბი­თი და მხატ­ვრუ­ლი მემ­კვიდ­რე­ობ­ის თა­ნა­არ­სე­ბო­ბას­თან და­კავ­ში­რე­ბუ­ლი მხა­რე­ებ­ის შეს­წავ­ლას. პრო­ექ­ტის გან­ხორ­ცი­ელ­ებ­ის შე­დე­გად გა­მოვ­ლე­ნი­ლი მა­სა­ლე­ბი მრა­ვალ­მხრივ სრულ­ყოფს ან­ის­ის, რო­გორც სხვა­დას­ხვა კულ­ტუ­რუ­ლი წრის შეხ­ვედ­რი­სა და ურ­თი­ერ­თმი­მარ­თე­ბის გა­რე­მოს სუ­რათს, ამ­ას­თა­ნა­ვე ახ­ალი კუთხით წარ­მო­აჩ­ენს სამ­ხრე­თი კავ­კა­სი­ის ვრცელ რე­გი­ონ­ში მიმ­დი­ნა­რე ეთ­ნო­კონ­ფე­სი­ურ თუ კულ­ტუ­რულ პრო­ცე­სებს, რო­გორც სა­ქარ­თვე­ლოს სა­ხელ­მწი­ფოს, ისე ეკ­ლე­სი­ის მი­მარ­თე­ბებს მათ­თან, სა­ზო­გა­დოდ — ქარ­თუ­ლი კულ­ტუ­რუ­ლი მემ­კვიდ­რე­ობ­ის ად­გილ­სა და როლს ამ პრო­ცე­სებ­ში.

— შეს­წავ­ლი­ლი მა­სა­ლე­ბის სა­ფუძ­ველ­ზე, ზო­გა­დად, რი­სი თქმა შეგ­ვიძ­ლია? რა ახ­ალი ის­ტო­რი­ული და კულ­ტუ­რუ­ლი პრო­ცე­სე­ბი წარ­მო­ჩინ­და ქარ­თულ-სომ­ხუ­რი ურ­თი­ერ­თო­ბე­ბის ახ­ლე­ბუ­რად გა­აზ­რე­ბი­სათ­ვის, რა ად­გი­ლი ეჭ­ირა ქარ­თუ­ლი კულ­ტუ­რუ­ლი მემ­კვიდ­რე­ობ­ის ად­გილ­სა და როლს ამ პრო­ცე­სებ­ში? — რო­გორც მო­გეხ­სე­ნე­ბათ, ან­ისი – „ათ­ას ერ­თი ეკ­ლე­სი­ის ქა­ლა­ქი“ – სა­უკ­უნე­ებ­ის გან­მავ­ლო­ბა­ში იდ­გა იმ გზაჯ­ვა­რე­დინ­ზე, სა­დაც ქვეყ­ნე­ბი­სა და იმ­პე­რი­ათა პო­ლი­ტი­კუ­რი, ეკ­ონ­ომ­იკ­ური და რე­ლი­გი­ური ინ­ტე­რე­სე­ბი იკ­ვე­თე­ბო­და. ქა­ლა­ქი­სა და მი­სი შე­მო­გა­რე­ნის სტრა­ტე­გი­ული მდე­ბა­რე­ობა იყო ის ერთ-ერ­თი უმ­თავ­რე­სი მი­ზე­ზი, რის გა­მოც იგი, ერ­თი მხრივ, სომ­ხე­თი­სა და სა­ქარ­თვე­ლოს სა­მე­ფოს, ხო­ლო მე­ორე მხრივ, თურქ-სელ­ჩუკ­თა სა­ხელ­მწი­ფოს და ბი­ზან­ტი­ის იმ­პე­რი­ის მუდ­მი­ვი ცი­ლო­ბის არე­ალს წარ­მო­ად­გენ­და. სხვა­დას­ხვა სა­ხელ­მწი­ფო ან­ის-ში­რაკ­ში მკვიდ­რო­ბას, სამ­ხედ­რო-პო­ლი­ტი­კუ­რი და ეკ­ონ­ომ­იკ­ური ძა­ლის­ხმე­ვის თა­ნად­რო­ულ­ად, სა­კუ­თა­რი სარ­წმუ­ნო­ებ­რი­ვი და კულ­ტუ­რუ­ლი მემ­კვიდ­რე­ობ­ის და­ფუძ­ნე­ბა-გავ­რცე­ლე­ბის გზით ცდი­ლობ­დნენ. იც­ვლე­ბოდ­ნენ ქვეყ­ნე­ბი და მმარ­თვე­ლე­ბი, ვის მფლო­ბე­ლო­ბა­შიც ან­ისი გა­და­დი­ოდა, იც­ვლე­ბო­და აღ­მსა­რებ­ლო­ბი­თი ვი­თა­რე­ბა და, შე­სა­ბა­მი­სად, მუდ­მი­ვად იც­ვლე­ბო­და ქა­ლა­ქის იერ­სა­ხეც. შე­დე­გად, ან­ისი — თა­ვის ეპ­ოქ­ის­თვის უჩ­ვე­ულო მას­შტა­ბე­ბის, უაღ­რე­სად აქ­ტი­ური კულ­ტუ­რუ­ლი თუ სუ­ლი­ერი ცხოვ­რე­ბით გა­მორ­ჩე­ული, ქა­ლა­ქი — ჩა­მო­ყა­ლიბ­და სწო­რუ­პო­ვარ მრა­ვალ­კულ­ტუ­რულ გა­რე­მოდ, რომ­ლის შექ­მნა­შიც, სა­კუთ­რივ სომ­ხურ­თან ერ­თად, გარ­კვე­ულ ის­ტო­რი­ულ ეტ­აპ­ებ­ზე, მო­ნა­წი­ლე­ობ­და ბი­ზან­ტი­ური, ის­ლა­მუ­რი და ქარ­თუ­ლი კულ­ტუ­რუ­ლი მემ­კვიდ­რე­ობ­აც. ყო­ვე­ლი­ვე ეს მკა­ფი­ოდ აის­ახა ან­ის­ის ხან­გრძლივ ის­ტო­რი­ულ გეზ­ზე, რო­მე­ლიც თა­ვი­სი მრავ­ლის­მომ­ცვე­ლი და სწო­რუ­პო­ვა­რი ბუ­ნე­ბით გა­მო­ირ­ჩე­ოდა.

— კონ­კრე­ტუ­ლად, რა თე­მებს, გა­მოკ­ვლე­ვებს და წყა­რო­ებს მო­უყ­არა თა­ვი სამ­ტო­მე­ულ­მა? რა სი­კითხე­ბის წარ­მო­ჩე­ნა­ზე გა­კეთ­და აქ­ცენ­ტე­ბი და რა მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი მა­სა­ლე­ბი გა­მოვ­ლინ­და კვლე­ვე­ბის შე­დე­გად?

— პრო­ექ­ტზე მუ­შა­ობ­ის შე­დე­გად გა­მოვ­ლე­ნილ და შეს­წავ­ლილ მა­სა­ლებ­ში, წე­რი­ლო­ბი­თი წყა­რო­ებ­ის გვერ­დით, ერ­თი­ან­დე­ბა არ­ქე­ოლ­ოგი­ური მო­ნა­პო­ვა­რი, ნუ­მიზ­მა­ტი­კა, ლა­პი­და­რუ­ლი და ფრეს­კუ­ლი ეპ­იგ­რა­ფი­კა, ხუ­როთ­მოძ­ღვრე­ბა და კედ­ლის მხატ­ვრო­ბა, აგ­რეთ­ვე სა­არ­ქი­ვო მა­სა­ლე­ბი – დო­კუ­მენ­ტე­ბი, სა­ვე­ლე დღი­ურ­ები, ფო­ტო­ები, რომ­ლე­ბიც ქა­ლა­ქის ის­ტო­რი­ის სხვა­დას­ხვა ეტ­აპ­თან და მის კვლე­ვას­თა­ნაა და­კავ­ში­რე­ბუ­ლი. ამ მა­სა­ლის აღ­ნუს­ხვა და შეს­წავ­ლა ან­ის­ის, რო­გორც სხვა­დას­ხვა კულ­ტუ­რუ­ლი მემ­კვიდ­რე­ობ­ის თავ­შეყ­რის ად­გი­ლის, მრა­ვალ­მხრივ სა­გუ­ლის­ხმო სუ­რათს სა­ხავს, ამ­ას­თან ახ­ალი კუთხით წარ­მო­აჩ­ენს ამ სუ­რათ­ში ქარ­თუ­ლი მემ­კვიდ­რე­ობ­ის თა­ნა­მო­ნა­წი­ლე­ობ­ის ხა­სი­ათ­სა და მას­შტა­ბებს.

იმ მა­სა­ლებს შო­რის, რომ­ლე­ბიც პრო­ექ­ტის გან­ხორ­ცი­ელ­ებ­ის პრო­ცეს­ში იქ­ნა აღ­ნუს­ხუ­ლი და შეს­წავ­ლი­ლი, გან­სა­კუთ­რე­ბით მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნია:

შვიდ ათე­ულ­ზე მე­ტი ქარ­თუ­ლი მო­ნე­ტა, რომ­ლე­ბიც და­ცუ­ლია ყარ­სის მუ­ზე­უმ­ის ფონ­დებ­ში; ეს ნუ­მიზ­მა­ტი­კუ­რი მა­სა­ლა ან­ის-ში­რა­კის სა­ქარ­თვე­ლოს სა­ხელ­მწი­ფოს ფარ­გლებ­ში არ­სე­ბო­ბის პე­რი­ოდ­თა­ნაა და­კავ­ში­რე­ბუ­ლი;

ას ორ­მოც­და­ათ­ზე მე­ტი ფრეს­კუ­ლი წარ­წე­რა ან­ის­ის წმ. გრი­გო­ლის ეკ­ლე­სი­ის მო­ხა­ტუ­ლო­ბი­დან. ამ წარ­წე­რე­ბის დი­დი უმ­ეტ­ეს­ობა უც­ნო­ბი რჩე­ბო­და სა­მეც­ნი­ერო წრე­ებ­ის­თვის, ხო­ლო ის მცი­რე­დი, რაც ცნო­ბი­ლი იყო (არა უმ­ეტ­ეს ორი ათე­ულ­ისა), ამ­ოკ­ითხუ­ლი იყო ნა­წი­ლობ­რივ და, მეტ­წი­ლად, შეც­დო­მე­ბით. შეს­რულ­და ყვე­ლა წარ­წე­რის გრა­ფი­კუ­ლი მო­ნა­ხა­ზი; შე­სა­ბა­მი­სად, ეს მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი ეპ­იგ­რა­ფი­კუ­ლი მა­სა­ლა შეძ­ლე­ბის­დაგ­ვა­რად იქ­ნა აღ­ნუს­ხუ­ლი და ფიქ­სი­რე­ბუ­ლი.

ას ოც­ზე მე­ტი უნ­იკ­ალ­ური ფო­ტო­ნე­გა­ტი­ვი, რომ­ლებ­ზეც ან­ის­ის ნა­ქა­ლა­ქა­რის სიძ­ვე­ლე­ებია აღ­ბეჭ­დი­ლი. ეს ფო­ტო­ები გა­და­ღე­ბუ­ლია ალ­ექ­სან­დრე რო­ინ­აშ­ვი­ლის და დი­მიტ­რი ერ­მა­კო­ვის მი­ერ XIX სა­უკ­უნ­ის მი­წუ­რულს; ამ­ჟა­მად ის­ინი სა­ქარ­თვე­ლოს ერ­ოვ­ნულ მუ­ზე­უმ­შია და­ცუ­ლი.

ან­ის­ის ქარ­თულ სიძ­ვე­ლე­თა აღ­ნუს­ხვა­სა და კვლე­ვას­თან და­კავ­ში­რე­ბუ­ლი XIX სა­უკ­უნ­ის მი­წუ­რუ­ლი­სა და XX სა­უკ­უნ­ის და­საწყი­სის სა­არ­ქი­ვო მა­სა­ლე­ბი, რომ­ლე­ბიც თი­ლი­სი­სა და სან­კტ-პე­ტერ­ბურ­გის სიძ­ვე­ლეთ სა­ცა­ვებ­ში ინ­ახ­ება.

ამ­ას­თან ერ­თად, ნაშ­რომ­ში თავ­მოყ­რილ იქ­ნა ქარ­თუ­ლი, სომ­ხუ­რი, არ­აბ­ული, სპარ­სუ­ლი, სი­რი­ული, ოს­მა­ლუ­რი და რუ­სუ­ლი ნა­რა­ტი­ული წყა­რო­ები, აგ­რეთ­ვე ქარ­თუ­ლი და სომ­ხუ­რი ლა­პი­და­რუ­ლი წარ­წე­რე­ბი, რომ­ლე­ბიც ას­ახ­ავ­ენ ან­ის­ში და ის­ტო­რი­ულ ში­რაკ­ში არ­სე­ბულ ქარ­თულ მემ­კვიდ­რე­ობ­ას­თან და­კავ­ში­რე­ბულ ეთ­ნო­პო­ლი­ტი­კურ, კონ­ფე­სი­ურ და კულ­ტუ­რულ პრო­ცე­სებს. გან­ხორ­ცი­ელ­და ან­ის­ის პო­ლი­ტი­კუ­რი ის­ტო­რი­ის, ის­ტო­რი­ული და სა­ეკ­ლე­სიო გე­ოგ­რა­ფი­ის კვლე­ვა; სა­გან­გე­ბო ნარ­კვე­ვე­ბი მი­ეძ­ღვნა სა­ქა­ლა­ქო ცხოვ­რე­ბას ან­ის­ში, ან­ის­ის იმ სა­ეკ­ლე­სიო და სა­ფორ­ტი­ფი­კა­ციო ნა­გე­ბო­ბებს, აგ­რეთ­ვე ფრეს­კებს, რო­მელ­თა აგ­ება ან გა­ნახ­ლე­ბა სა­ქარ­თვე­ლოს სა­მე­ფოს მფლო­ბე­ლო­ბის ეპ­ოქ­ას­თა­ნაა და­კა­ში­რე­ბუ­ლი. და­სას­რულ, მო­ნოგ­რა­ფი­ული კვლე­ვა მი­ეძ­ღვნა წმ. გრი­გო­ლის ეკ­ლე­სი­ის, მი­სი და­სავ­ლე­თი კა­რიბ­ჭი­სა და ჩრდი­ლო-და­სავ­ლე­თი ეკ­ვდე­რის ფრეს­კებს, რომ­ლე­ბიც XIII სა­უკ­უნ­ის მე­ორე და მე­სა­მე მე­ოთხე­დის გან­მავ­ლო­ბა­ში სა­ქარ­თვე­ლოს სა­მე­ფოს უზ­ენა­ეს სა­ერო და სა­ეკ­ლე­სიო ხე­ლი­სუ­ფალ­თა, აგ­რეთ­ვე სა­ხელ­მწი­ფოს ად­გი­ლობ­რივ წარ­მო­მად­გე­ნელ­თა გან­გე­ბით იქ­მნე­ბოდ­ნენ.

პრო­ექ­ტის მომ­ზა­დე­ბი­სას და, შე­სა­ბა­მი­სად, მი­სი გან­ხორ­ცი­ელ­ებ­ის საწყის ეტ­აპ­ზე გან­ზრა­ხუ­ლი იყო კვლე­ვის შე­დე­გე­ბის გა­მოქ­ვეყ­ნე­ბა ერთ ტო­მად, ქარ­თულ და ინ­გლი­სურ ენ­ებ­ზე. გან­ვლი­ლი პე­რი­ოდ­ის გან­მავ­ლო­ბა­ში გა­მოვ­ლე­ნი­ლი მა­სა­ლის მო­ცუ­ლო­ბი­სა და მი­სი სა­თა­ნა­დო შეს­წავ­ლის კვა­ლად, პუბ­ლი­კა­ცი­ის მას­შტა­ბე­ბი მნიშ­ვნე­ლოვ­ნად გა­იზ­არ­და. სა­ბო­ლოო სა­ხით პრო­ექ­ტის გან­ხორ­ცი­ელ­ებ­ის შე­დე­გებ­მა თა­ვი მო­იყ­არა სამ­ტო­მე­ულ­ში, რომ­ლის პირ­ვე­ლი და მე­ორე ტო­მე­ბი ეთ­მო­ბა გა­მოკ­ვლე­ვებს, ხო­ლო მე­სა­მე­ში თავ­მოყ­რი­ლია კვლე­ვის შე­დე­გად გა­მოვ­ლე­ნი­ლი და აღ­ნუს­ხუ­ლი მა­სა­ლე­ბი.

პირ­ვე­ლი ტო­მი ის­ტო­რი­ოგ­რა­ფი­ული ნარ­კვე­ვით იწყე­ბა; შემ­დეგ ვრცე­ლი გა­მოკ­ვლე­ვა ეძ­ღვნე­ბა ან­ის­ის პო­ლი­ტი­კუ­რი ის­ტო­რი­ის, ის­ტო­რი­ული და სა­ეკ­ლე­სიო გე­ოგ­რა­ფი­ის სა­კითხებს; სა­გან­გე­ბო ნაკ­ვეთ­ში გან­ხი­ლუ­ლია ან­ის­ის სა­ქა­ლა­ქო ცხოვ­რე­ბის ცალ­კე­ული მხა­რე­ები, რო­მე­ლიც სხვა­დას­ხვა ეთ­ნო­კულ­ტუ­რუ­ლი წრის – მათ შო­რის ქარ­თუ­ლის — თა­ნა­არ­სე­ბო­ბით იქ­მნე­ბო­და; მოკ­ლე­დაა გან­ხი­ლუ­ლი ან­ის-ში­რა­კის ქარ­თუ­ლი ნუ­მიზ­მა­ტი­კუ­რი მა­სა­ლა; და­ხა­სი­ათ­ებ­ულია ქა­ლა­ქის სა­ფორ­ტი­ფი­კა­ციო სის­ტე­მა, მი­სი ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბის ეტ­აპ­ები, მათ შო­რის — სა­ქარ­თვე­ლოს სა­მე­ფოს მფლო­ბე­ლო­ბის პე­რი­ოდ­ის მას­შტა­ბუ­რი აღ­მშე­ნებ­ლო­ბა და ცალ­კე­ული კონ­სტრუქ­ცი­ულ-მხატ­ვრუ­ლი მა­ხა­სი­ათ­ებ­ლე­ბი; გან­ხი­ლუ­ლია ან­ის­ის სა­ეკ­ლე­სიო-სა­აღ­მშე­ნებ­ლო სკო­ლის ის ძეგ­ლე­ბი, რო­მელ­თა მხატ­ვრუ­ლი იერ­სა­ხეც სხვა­დას­ხვა მხატ­ვრუ­ლი წრის — მათ შო­რის ქარ­თუ­ლის — მა­ხა­სი­ათ­ებ­ელ­თა თა­ნა­არ­სე­ბო­ბი­თა და ერ­თი­ან­ობ­ით იქ­მნე­ბო­და.

რაც შე­ეხ­ება მე­ორე ტომს, იგი მთლი­ან­ად და­ეთ­მო გა­მოკ­ვლე­ვას ან­ის­ის ყვე­ლა­ზე მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი ფერ­წე­რუ­ლი ან­სამ­ბლის – ტიგ­რან ჰო­ნენ­ცის სა­ფა­სით აგ­ებ­ული წმ. გრი­გო­ლის ეკ­ლე­სი­ის, მი­სი კა­რიბ­ჭის და ეკ­ვდე­რის ფრეს­კე­ბის შე­სა­ხებ. მო­ხა­ტუ­ლო­ბე­ბის სა­გან­გე­ბო კვლე­ვამ შე­საძ­ლე­ბე­ლი გა­ხა­და მათ შექ­მნას­თან და­კავ­ში­რე­ბუ­ლი არა­ერ­თი არ­სე­ბი­თი სა­კითხის ნა­თელ­ქმნა და და­ზუს­ტე­ბა. მათ შო­რი­საა ფერ­წე­რუ­ლი ან­სამ­ბლის პროგ­რა­მის სა­ზო­გა­დო საზ­რი­სი და მი­სი მი­მარ­თე­ბა ქარ­თველ­თა სა­მე­ფოს მფლო­ბე­ლო­ბის ეპ­ოქ­ის ან­ის­ისა და სამ­ხრე­თი კავ­კა­სი­ის პო­ლი­ტი­კურ, აღ­მსა­რებ­ლო­ბით და კულ­ტუ­რულ რე­ალი­ებ­თან, ის­ევე რო­გორც წმ. გრი­გოლ პარ­თე­ლის ცხოვ­რე­ბის ციკ­ლში აღ­ბეჭ­დი­ლი, ეთ­ნო­კულ­ტუ­რუ­ლი ტენ­დენ­ცი­ები და ციკ­ლის საზ­რი­სის წა­ნამ­ძღვრე­ბი, რაც, გარ­კვე­ული ის­ტო­რი­ული ეტ­აპ­ის­თვის, სა­ქარ­თვე­ლოს სა­ხელ­მწი­ფო­სა და სა­ქარ­თვე­ლოს ეკ­ლე­სი­ის მი­ზან­და­სა­ხუ­ლო­ბას­თან იყო და­კავ­ში­რე­ბუ­ლი.

მე­სა­მე ტომ­ში შეძ­ლე­ბის­დაგ­ვა­რად სრუ­ლად იქ­ნა თავ­მოყ­რი­ლი ან­ის-ში­რა­კი­სა და სა­ქარ­თვე­ლოს ურ­თი­ერ­თო­ბის სხვა­დას­ხვა მხა­რე­თა ამ­სახ­ვე­ლი ქარ­თუ­ლი, სომ­ხუ­რი, ბი­ზან­ტი­ური, არ­აბ­ული, სი­რი­ული, სპარ­სუ­ლი, ოს­მა­ლუ­რი და რუ­სუ­ლი ნა­რა­ტი­ული წყა­რო­ები; ერ­თი­ანი კორ­პუ­სის სა­ხით ქვეყ­ნდე­ბა ან­ის­ისა და მი­სი შე­მო­გა­რე­ნის ის ეპ­იგ­რა­ფი­კუ­ლი ძეგ­ლე­ბი — სა­ხელ­დობრ, ქარ­თუ­ლი და სომ­ხუ­რი ლა­პი­და­რუ­ლი, აგ­რეთ­ვე ქარ­თუ­ლი და ბერ­ძნუ­ლი ფრეს­კუ­ლი წარ­წე­რე­ბი — რომ­ლე­ბიც ას­ახ­ავს ან­ის­სა და ის­ტო­რი­ულ ში­რაკ­ში მიმ­დი­ნა­რე, ქარ­თულ მემ­კვიდ­რე­ობ­ას­თან და­კავ­ში­რე­ბულ, პო­ლი­ტი­კურ, აღ­მსა­რებ­ლო­ბით, კულ­ტუ­რულ პრო­ცე­სებს; ამ­ას მოს­დევს კა­ტა­ლო­გე­ბი, სა­ხელ­დობრ, ქვეყ­ნდე­ბა ქარ­თუ­ლი სა­ხელ­მწი­ფოს მფლო­ბე­ლო­ბის ეპ­ოქ­ის ნუ­მიზ­მა­ტი­კუ­რი მა­სა­ლა, რომ­ლის ძი­რი­თა­დი ნა­წი­ლი ყარ­სის მუ­ზე­უმ­შია და­ცუ­ლი; ყარ­სის მუ­ზე­უმ­ში და­ცუ­ლი რე­ლი­ეფი ქარ­თუ­ლი წარ­წე­რით; სა­ქარ­თვე­ლოს ერ­ოვ­ნულ მუ­ზე­უმ­ში და­ცუ­ლი არ­ქე­ოლ­ოგი­ური მა­სა­ლე­ბი ან­ის­იდ­ან. ტო­მის ბო­ლო ნაკ­ვეთ­ში გა­ერ­თი­ან­და ან­ის­ისა და სა­ქარ­თვე­ლოს ურ­თი­ერ­თო­ბე­ბის ამ­სახ­ვე­ლი სა­არ­ქი­ვო დო­კუ­მენ­ტე­ბი.

— ვინ იღ­ებ­და მო­ნა­წი­ლე­ობ­ას პრო­ექ­ტის გან­ხორ­ცი­ელ­ებ­აში?

— პრო­ექ­ტის გან­ხორ­ცი­ელ­ებ­აში ვმო­ნა­წი­ლე­ობ­დით მე, რო­გორც პრო­ექ­ტის ხელ­მძღვა­ნე­ლი, გი­ორ­გი ჭე­იშ­ვი­ლი, ენ­ტო­ნი ის­ტმონ­დი, ირ­ინე გი­ვი­აშ­ვი­ლი, ირ­ინე ელ­იზ­ბა­რაშ­ვი­ლი, ნა­ტა­ლია ტუ­რა­ბე­ლი­ძე, ნა­ნა სი­ხა­რუ­ლი­ძე, ვლა­დი­მერ კე­კე­ლია, ირ­მა ხო­სი­ტაშ­ვი­ლი, ნე­ლი ჩაკ­ვე­ტა­ძე, ჯიმ­შერ ჩხვი­მი­ანი, ნი­ნო ბაგ­რა­ტი­ონი, ვი­ოლა ტუ­ღუ­ში, ზე­ინ­აბ გურ­ჯი­ძე. შემ­დგომ­ში პრო­ექ­ტის გან­მა­ხორ­ცი­ელ­ებ­ელ ჯგუფს შე­მოუერთდნენ თეო ჯა­ლა­ღა­ნია, მაია პა­ტა­რი­ძე, ირ­აკ­ლი ფა­ღა­ვა და ირ­აკ­ლი თე­ზე­ლაშ­ვი­ლი. სა­ის­ტო­რიო წყა­რო­ებ­ის თავ­მოყ­რა­სა და გა­მო­სა­ცე­მად მომ­ზა­დე­ბა­ში ჩარ­თულ­ნი იყ­ვნენ გრი­გოლ ბე­რა­ძე, და­რე­ჯან გარ­და­ვა­ძე, ნა­ნი გე­ლო­ვა­ნი, მი­რი­ან მა­ხა­რა­ძე, მე­რაბ რო­ბა­ქი­ძე, ნი­ნო სურ­მა­ვა, ჰუ­ბერტ ქა­უფ­ჰოლ­დი, ზა­ზა შა­ში­კი­ძე, თეა შურ­ღაია, ჰა­რუ­თი­უნ ხუ­და­ნი­ანი, გო­ჩა ჯა­ფა­რი­ძე. სამ­ტო­მე­ული და­იბ­ეჭ­და სა­ქარ­თვე­ლოს კულ­ტუ­რუ­ლი მემ­კვიდ­რე­ობ­ის ძეგ­ლთა დაც­ვის ერ­ოვ­ნუ­ლი სა­აგ­ენ­ტოს და ივ­ანე ჯა­ვა­ხიშ­ვი­ლის სა­ხე­ლო­ბის თბი­ლი­სის სა­ხელ­მწი­ფო უნ­ივ­ერ­სი­ტე­ტის ფი­ნან­სუ­რი მხარ­და­ჭე­რით. ამ­ჟა­მად მზად­დე­ბა სამ­ტო­მე­ულ­ის ინ­გლი­სუ­რი ვერ­სია, რო­მელ­საც, იმ­ედია, მა­ლე მი­იღ­ებს და­ინ­ტე­რე­სე­ბუ­ლი მკითხვე­ლი.

მო­ამ­ზა­და თა­მარ და­დი­ან­მა